Kunst als Tegenkracht

Kunst als Tegenkracht – 

Waarom het werk van Abakanowicz juist nu in Oekraïne relevant is

In tijden van oorlog en onderdrukking zou je verwachten dat kunst naar de achtergrond verdwijnt. Maar het tegendeel is waar: kunst blijkt telkens weer een essentiële vorm van menselijkheid, een daad van verzet, een brug tussen trauma en hoop. Het oeuvre en de levensloop van de Poolse kunstenaar Magdalena Abakanowicz getuigen daar op indrukwekkende wijze van. Juist haar nalatenschap speelt nu een cruciale rol in een hedendaagse conflictregio: Oekraïne.

Abakanowicz werd geboren in 1930, groeide op tijdens de Tweede Wereldoorlog en werkte als kunstenaar onder het communistische regime in Polen. Ze werkte in stilte, met overtuiging, wars van het systeem dat haar beperkte. In haar gestileerde, vaak onvolledige figuren herkennen we de broze restanten van autonomie en identiteit onder ideologische druk.

Wat Abakanowicz bijzonder maakt, is niet alleen haar vormtaal of technische innovatie. Ze is een rolmodel. Een vrouw, die onder een repressief regime, vasthield aan haar artistieke stem. Ze bewijst dat kunst geen luxeproduct is, maar noodzaak. In haar werk zijn de kwetsbaarheid en kracht van het menselijk lichaam onafscheidelijk.

Het Noordbrabants Museum in Den Bosch en het Textiel Museum in Tilburg tonen momenteel een indrukwekkende dubbeltentoonstelling . De expositie laat haar nalatenschap zien in volle gelaagdheid: als kunstenaar, als vrouw, als mens in verzet. Het is een tentoonstelling die niet alleen terugkijkt, maar ook onverwacht actueel is – omdat Abakanowicz’ werk en gedachtengoed opnieuw tot leven komt in de steun aan jonge kunstenaars in Oekraïne.

Sinds 2022 is haar naam verbonden aan UAx, - een initiatief van ELIA - dat ontstond vlak na de grootschalige Russische invasie van Oekraïne. Waar andere hulp zich richtte op gevluchte studenten, koos UAx een andere weg: steun voor degenen die bleven. Voor studenten en docenten die, ondanks bezetting en bombardementen, bleven onderwijzen, creëren en dromen. Zij, in hun ateliers zonder stroom, met gescheurde schetsboeken en onderbroken lessen, zijn de hoeders van een cultuur die niet wil wijken.

Met steun van onder meer de Abakanowicz Foundation heeft UAx sinds de start bijna honderd studenten ondersteund, vijftien kunsthogescholen in Oekraïne verbonden aan Europese partners, en gezorgd voor internationale zichtbaarheid. Het is het enige internationale programma dat directe studentensteun combineert met structurele versterking van Oekraïense kunstinstellingen. Niet uit liefdadigheid, maar uit solidariteit. Want juist in oorlogstijd wordt cultuur doelwit én toevlucht.

Abakanowicz begreep dat als geen ander. Haar hele leven werkte zij onder politieke druk. Toch bleef ze vragen stellen, ruimte maken, mensen raken. Net als zij doen Oekraïense studenten vandaag – en net als zij doen ze dat niet uit luxe, maar uit noodzaak. Kunst redt niet direct levens, maar geeft er betekenis aan. En die betekenis, die innerlijke vrijheid, is onmisbaar in tijden van geweld en conflict.

De steun aan UAx is urgent. De oorlog duurt voort. De belangstelling van het Westen ebt weg. En net nu het UAx wil uitbreiden – met nieuwe fellowships, onderzoeksprogramma’s en internationale uitwisseling – dreigt de steun op te drogen. Juist nu moeten we kiezen: willen we dat Oekraïne na de oorlog alleen maar uit infrastructuur bestaat, of ook nog kunstacademies telt. Waar filmers, acteurs, kunstenaars, dansers, regisseurs en ontwerpers worden opgeleid. 

Kunst geeft ruimte aan verbeelding. Dat gold voor Abakanowicz in het communistische Polen, en het geldt nu, voor duizenden jonge kunstenaars in Oekraïne. Hun werk vraagt niet om medelijden, maar om medeverantwoordelijkheid.

Het is meer dan symbolisch dat een kunstenaar als Abakanowicz via haar nalatenschap Oekraïense studenten helpt om vrij te denken. Haar werk leeft voort, niet alleen in musea, maar in mensen. Het minste wat wij kunnen doen, is hen blijven steunen.

¹Zie Volkskrant: ‘Magdalena Abakanowicz’ 6 mei 2025

²ELIA, Europe’s network in higher arts education www.elia-artschools.org 

Fotografie: Oleksandr Osipov. Beschrijving: Denis Karachevtsev voor de Karazin-universiteit, Charkiv.